مفهوم قرآنی «احسان» و اصول و کارکردهای تربیتی آن

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، ایران.

2 استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان، ایران.

چکیده

هدف از پژوهش پیشِ‌روی، مطالعه دربارۀ مفهوم قرآنی «احسان»، بررسی مصادیق و کاربرد‏های آن در قرآن کریم، و استخراج اصول و کارکردهای این مفهوم برای تعلیم‌وتربیت امروز است. در این نوشتار، ابتدا معنای لغوی و اصطلاحی احسان در کتب لغت بررسی و سپس با توجه به آیات مربوط به این واژه، معانی و مصداق‏های احسان در قرآن ذکر‌ شده است. این پژوهش با رویکرد کیفی و با به‌کارگیری روش گردآوری داده ‏های کتابخانه ‏ای و شیوۀ تحلیلی- استنتاجی صورت گرفته است. جامعۀ آماری پژوهش، تمام آیات مرتبط با موضوع و دیگر اسناد مرتبط با این حوزه درقالب کتاب و مقاله را شامل می‌شود و روش نمونه ‏گیری ازنوع هدفمند بوده است. یافته‏ های پژوهش نشان می ‏دهد به‌دلیل گستردگی کاربرد مفهوم احسان در قرآن کریم و تأکید بسیار زیاد آموزه ‏های قرآنی بر این مفهوم ارزشی می‏توان احسان را از مبانی ارزش‏ شناختی تربیت قلمداد کرد. نیکی‌کردن به دیگران و انجام‌دادن کار به‌صورت نیکو و کامل را می‏توان اصول و قواعدی کلی به‌شمار آورد که در فرایند تربیت، راهنمای مربیان و متربیان قرار می‌گیرد. کارکردهای تربیتی احسان عبارت‌اند از: ارتقای بُعد اجتماعی حیات طیبه، کارکرد متممی آن برای ارزش عدالت، کارکرد تعاملی و دوسویه، کارکرد تعالی ‏یابی، کارکرد عمل‏گرایانه و کارکرد تعلیلگری.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Concept of "Benevolence" in the Qur'an and its Principles and Functions for Education

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Hemati 1
  • Ali Shiravani Shiri 2
1 Assistant professor, Qurani University, Iran.
2 Assistant Professor of the Department of Education, Farhangian University, Iran.
چکیده [English]

The purpose of this study is to study the Qur'anic concept of benevolence (Ehsan) and to extract its principles and functions for today education. In this article, first the lexical and idiomatic meaning of Ehsan in dictionary books has been examined, then according to the relevant verses in the Qur'an, the meanings and examples of this word in the Qur'an have been mentioned. This research has been done with a qualitative approach and using the method of library data collection and analytical-inferential method. The research population included all Quranic verses related to the research topic and other related documents in the form of books and articles and the sampling method was purposeful. Findings show that due to the wide application of the concept of benevolence in the Holy Qur'an, and the strong emphasis of Qur'anic teachings on this value concept, benevolence can be considered as one of the axiological foundations of education. Doing good to others, doing good and perfect deeds, and doing good deeds and righteous behavior can be considered as general principles or rules that guide the practice of coaches and trainers in the training process. Ehsan's educational functions include promoting the social dimension of Hayat Tayyeba, its complementary function on the value of justice, interactive and two-way function, transcendental function, pragmatic function and analytical function are the educational functions of Ehsan Quranic concept.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ehsan
  • Quran
  • Educational Principles
  • Educational Functions

مراجع

قرآن مجید (1397). (حسین انصاریان، مترجم) (چاپ 1). قم: هادی مجد.
نهج البلاغه (1392). (محمد دشتی، مترجم) (چاپ 10). قم: موعود اسلام.
آلوسى، محمود بن عبدالله‏ (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏ (16ج) (چاپ 1). بیروت: دار ‏الکتب العلمیة.
ابن ‏اثیر جزری، مبارک بن محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر (چاپ 4). قم: اسماعیلیان.
ابن‏ جوزى، عبدالرحمان بن على‏ (1422ق). زاد االمسیر فى علم التفسیر (4ج) (چاپ 1). بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن ‏شعبۀ حرانى، حسن بن على (1382). تحف العقول (چاپ 1). تهران: امیرکبیر.
ابن‏ فارس، احمد بن فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغة (عبدالسلام محمد هارون، محقق و مصحح). قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
ابن‏ کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق). تفسیر القرآن العظیم (9ج) (چاپ 1). بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‏ منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب (جمال‌الدین میردامادى، محقق و مصحح) (چاپ 3). بیروت‏: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ابوحیان، محمد بن یوسف (1420ق). البحر المحیط فی التفسیر (11ج) (چاپ 1). بیروت: دار الفکر.
ابومحمد، حسن بن علی (1409ق). التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری (ع). قم: مدرسۀ امام مهدی (ع).
اسدی، علی (1389). سیمای مِهر: مفهوم‌شناسی و مصادیق احسان در قرآن. معرفت اخلاقی، 1(4)، 95-114.
باقری، خسرو (1398). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی (جلد 1) (چاپ 43). تهران: مؤسسۀ فرهنگی مدرسۀ برهان.
باقری، خسرو و همکاران (1389). رویکردها و روش‏های پژوهش در فلسفۀ تعلیم‏ و‏تربیت. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
بحرانى، هاشم بن سلیمان (1415ق). البرهان فی تفسیر القرآن (5ج) (چاپ 1). قم: مؤسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة.
بیضاوى، عبدالله بن عمر (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوى) (5ج) (چاپ 1). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبى، احمد بن محمد (1422ق). الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی (10ج). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
حر عاملى، محمد بن حسن (1409ق). وسائل الشیعة. چاپ 1. قم، مؤسسة آل البیت- علیهم السلام‏.
حسینی‏ زاده، سید علی؛ و مشایخی، شهاب‏ الدین (1393). روش‏های تربیتی در قرآن (جلد 2). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
دروزه، محمد عزت (1383ق). التفسیر الحدیث. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
دهقان‏ پور، علی‌رضا؛ و بخشی، ژیلا (1394). معناشناسی احسان در قرآن. پژوهشنامۀ معارف قرآن، 5(17)، 61-82.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن (چاپ 1). بیروت: دار القلم.
رضی، سید محمد بن حسین (1414ق). ترجمه و شرح نهج البلاغه (چاپ 1). قم، مؤسسۀ نهج البلاغه.
روحانی، محمود (1366). المعجم الأحسایی لألفاظ القرآن الکریم (جلد 1). مشهد: آستان قدس رضوی.
صدوق قمی، محمد بن علی (1413ق). أمالی. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
طباطبایى، سید محمدحسین (1390). ترجمۀ تفسیر المیزان (20ج) (چاپ 5). قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
طبرانى، سلیمان بن احمد (2008). التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى) (6ج) (چاپ 1). اردن: دار الکتاب الثقافی.
طبرسى، فضل بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏ (10ج) (چاپ 3). تهران: ناصرخسرو.
طبرى، محمد بن جریر (1412ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى). بیروت: دار المعرفة.
طوسى، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن (10ج) (چاپ 1). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
العروسى الحویزى، عبدعلى بن جمعه (1415ق). تفسیر نور الثقلین‏ (چاپ 4). قم: اسماعیلیان.
عیاشى، محمد بن مسعود (1380ق). التفسیر (تفسیر العیاشی) (2ج) (چاپ 1). تهران: مکتبة العلمیة الإسلامیة.
غزّالی، محمد بن محمد (بی‌تا). إحیاء علوم الدین. بیروت: دار المعرفة.
فخار نوغانی، وحیده (1393). معناشناسی واژۀ «احسان» در قرآن. دوفصلنامۀ علمی- پژوهشی پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، 5، 21-32.
فخر رازى، محمد بن عمر (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) (32ج) (چاپ 3). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراهیدى، خلیل بن احمد (1409ق). کتاب العین (9ج). قم: نشر هجرت.
فعالی، محمد‏تقی (1395). نظریۀ احسان ازمنظر عرفان و قرآن. مجلۀ پژوهش‏های اعتقادی کلامی، 6(24)، 109-134.
فیض کاشانى، محمد بن شاه‌مرتضى (1415ق). تفسیر الصافی (5ج) (چاپ 2). تهران: مکتبة الصدر.
قرشى بنایى، على‏اکبر (1412ق). قاموس قرآن‏ (چاپ 6). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
قطب، سید (1415ق). فى ظلال القرآن (6ج) (چاپ 35). بیروت: دار الشروق.
کلینى، محمد بن یعقوب‏ (1429ق). کافی (چاپ 1). قم: دار الحدیث.
کوفى، فرات بن ابراهیم (1410ق). تفسیر فرات الکوفی (1ج) (چاپ 1). تهران: مؤسسة الطبع و النشر.
کومبز، جرالد آر.؛ و دنیلز، لو روی بی. (1394). پژوهش فلسفی: تحلیل مفهومی (ترجمۀ خسرو باقری). در: ادموند سی. شورت: روش‏شناسی مطالعات برنامۀ درسی (ترجمۀ محمود مهرمحمدی و همکاران). تهران: سمت.
مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم‏ وتربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران (1390).
مصباح یزدی، محمدتقی؛ فتح‌علی، محمود؛ مصباح، مجتبی؛ و یوسفیان، حسن (1391). فلسفۀ تعلیم‌وتربیت اسلامی (چاپ 2). تهران: مدرسه.
مصطفایی، محمد؛ و غروی نایینی، نهله (1388). مغهوم‏ شناسی احسان در قرآن با بررسی حوزۀ معنایی احسان فردی. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 7(1)، 57-104.
مکارم شیرازى، ناصر (1371). تفسیر نمونه (28ج) (چاپ 10). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
میبدى، احمد بن محمد (1371). کشف الأسرار و عدّة  الأبرار (10ج) (چاپ 5). تهران: امیرکبیر.
علوم تربیتی از دیدگاه اسلام
دوره 10، شماره 18
فروردین 1401
صفحه 91-118

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 23 مرداد 1400
  • تاریخ بازنگری: 19 بهمن 1400
  • تاریخ پذیرش: 19 اسفند 1400
  • تاریخ اولین انتشار: 19 اسفند 1400
  • تاریخ انتشار: 01 فروردین 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار