مفهوم قرآنی «احسان» و اصول و کارکردهای تربیتی آن

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، ایران.

2 استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان، ایران.

چکیده

هدف از پژوهش پیشِ‌روی، مطالعه دربارۀ مفهوم قرآنی «احسان»، بررسی مصادیق و کاربرد‏های آن در قرآن کریم، و استخراج اصول و کارکردهای این مفهوم برای تعلیم‌وتربیت امروز است. در این نوشتار، ابتدا معنای لغوی و اصطلاحی احسان در کتب لغت بررسی و سپس با توجه به آیات مربوط به این واژه، معانی و مصداق‏های احسان در قرآن ذکر‌ شده است. این پژوهش با رویکرد کیفی و با به‌کارگیری روش گردآوری داده ‏های کتابخانه ‏ای و شیوۀ تحلیلی- استنتاجی صورت گرفته است. جامعۀ آماری پژوهش، تمام آیات مرتبط با موضوع و دیگر اسناد مرتبط با این حوزه درقالب کتاب و مقاله را شامل می‌شود و روش نمونه ‏گیری ازنوع هدفمند بوده است. یافته‏ های پژوهش نشان می ‏دهد به‌دلیل گستردگی کاربرد مفهوم احسان در قرآن کریم و تأکید بسیار زیاد آموزه ‏های قرآنی بر این مفهوم ارزشی می‏توان احسان را از مبانی ارزش‏ شناختی تربیت قلمداد کرد. نیکی‌کردن به دیگران و انجام‌دادن کار به‌صورت نیکو و کامل را می‏توان اصول و قواعدی کلی به‌شمار آورد که در فرایند تربیت، راهنمای مربیان و متربیان قرار می‌گیرد. کارکردهای تربیتی احسان عبارت‌اند از: ارتقای بُعد اجتماعی حیات طیبه، کارکرد متممی آن برای ارزش عدالت، کارکرد تعاملی و دوسویه، کارکرد تعالی ‏یابی، کارکرد عمل‏گرایانه و کارکرد تعلیلگری.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن مجید (1397). (حسین انصاریان، مترجم) (چاپ 1). قم: هادی مجد.
نهج البلاغه (1392). (محمد دشتی، مترجم) (چاپ 10). قم: موعود اسلام.
آلوسى، محمود بن عبدالله‏ (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏ (16ج) (چاپ 1). بیروت: دار ‏الکتب العلمیة.
ابن ‏اثیر جزری، مبارک بن محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر (چاپ 4). قم: اسماعیلیان.
ابن‏ جوزى، عبدالرحمان بن على‏ (1422ق). زاد االمسیر فى علم التفسیر (4ج) (چاپ 1). بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن ‏شعبۀ حرانى، حسن بن على (1382). تحف العقول (چاپ 1). تهران: امیرکبیر.
ابن‏ فارس، احمد بن فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغة (عبدالسلام محمد هارون، محقق و مصحح). قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
ابن‏ کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق). تفسیر القرآن العظیم (9ج) (چاپ 1). بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‏ منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب (جمال‌الدین میردامادى، محقق و مصحح) (چاپ 3). بیروت‏: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ابوحیان، محمد بن یوسف (1420ق). البحر المحیط فی التفسیر (11ج) (چاپ 1). بیروت: دار الفکر.
ابومحمد، حسن بن علی (1409ق). التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری (ع). قم: مدرسۀ امام مهدی (ع).
اسدی، علی (1389). سیمای مِهر: مفهوم‌شناسی و مصادیق احسان در قرآن. معرفت اخلاقی، 1(4)، 95-114.
باقری، خسرو (1398). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی (جلد 1) (چاپ 43). تهران: مؤسسۀ فرهنگی مدرسۀ برهان.
باقری، خسرو و همکاران (1389). رویکردها و روش‏های پژوهش در فلسفۀ تعلیم‏ و‏تربیت. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
بحرانى، هاشم بن سلیمان (1415ق). البرهان فی تفسیر القرآن (5ج) (چاپ 1). قم: مؤسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة.
بیضاوى، عبدالله بن عمر (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوى) (5ج) (چاپ 1). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبى، احمد بن محمد (1422ق). الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی (10ج). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
حر عاملى، محمد بن حسن (1409ق). وسائل الشیعة. چاپ 1. قم، مؤسسة آل البیت- علیهم السلام‏.
حسینی‏ زاده، سید علی؛ و مشایخی، شهاب‏ الدین (1393). روش‏های تربیتی در قرآن (جلد 2). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
دروزه، محمد عزت (1383ق). التفسیر الحدیث. قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة.
دهقان‏ پور، علی‌رضا؛ و بخشی، ژیلا (1394). معناشناسی احسان در قرآن. پژوهشنامۀ معارف قرآن، 5(17)، 61-82.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن (چاپ 1). بیروت: دار القلم.
رضی، سید محمد بن حسین (1414ق). ترجمه و شرح نهج البلاغه (چاپ 1). قم، مؤسسۀ نهج البلاغه.
روحانی، محمود (1366). المعجم الأحسایی لألفاظ القرآن الکریم (جلد 1). مشهد: آستان قدس رضوی.
صدوق قمی، محمد بن علی (1413ق). أمالی. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
طباطبایى، سید محمدحسین (1390). ترجمۀ تفسیر المیزان (20ج) (چاپ 5). قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
طبرانى، سلیمان بن احمد (2008). التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى) (6ج) (چاپ 1). اردن: دار الکتاب الثقافی.
طبرسى، فضل بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏ (10ج) (چاپ 3). تهران: ناصرخسرو.
طبرى، محمد بن جریر (1412ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى). بیروت: دار المعرفة.
طوسى، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن (10ج) (چاپ 1). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
العروسى الحویزى، عبدعلى بن جمعه (1415ق). تفسیر نور الثقلین‏ (چاپ 4). قم: اسماعیلیان.
عیاشى، محمد بن مسعود (1380ق). التفسیر (تفسیر العیاشی) (2ج) (چاپ 1). تهران: مکتبة العلمیة الإسلامیة.
غزّالی، محمد بن محمد (بی‌تا). إحیاء علوم الدین. بیروت: دار المعرفة.
فخار نوغانی، وحیده (1393). معناشناسی واژۀ «احسان» در قرآن. دوفصلنامۀ علمی- پژوهشی پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، 5، 21-32.
فخر رازى، محمد بن عمر (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) (32ج) (چاپ 3). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراهیدى، خلیل بن احمد (1409ق). کتاب العین (9ج). قم: نشر هجرت.
فعالی، محمد‏تقی (1395). نظریۀ احسان ازمنظر عرفان و قرآن. مجلۀ پژوهش‏های اعتقادی کلامی، 6(24)، 109-134.
فیض کاشانى، محمد بن شاه‌مرتضى (1415ق). تفسیر الصافی (5ج) (چاپ 2). تهران: مکتبة الصدر.
قرشى بنایى، على‏اکبر (1412ق). قاموس قرآن‏ (چاپ 6). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
قطب، سید (1415ق). فى ظلال القرآن (6ج) (چاپ 35). بیروت: دار الشروق.
کلینى، محمد بن یعقوب‏ (1429ق). کافی (چاپ 1). قم: دار الحدیث.
کوفى، فرات بن ابراهیم (1410ق). تفسیر فرات الکوفی (1ج) (چاپ 1). تهران: مؤسسة الطبع و النشر.
کومبز، جرالد آر.؛ و دنیلز، لو روی بی. (1394). پژوهش فلسفی: تحلیل مفهومی (ترجمۀ خسرو باقری). در: ادموند سی. شورت: روش‏شناسی مطالعات برنامۀ درسی (ترجمۀ محمود مهرمحمدی و همکاران). تهران: سمت.
مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم‏ وتربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران (1390).
مصباح یزدی، محمدتقی؛ فتح‌علی، محمود؛ مصباح، مجتبی؛ و یوسفیان، حسن (1391). فلسفۀ تعلیم‌وتربیت اسلامی (چاپ 2). تهران: مدرسه.
مصطفایی، محمد؛ و غروی نایینی، نهله (1388). مغهوم‏ شناسی احسان در قرآن با بررسی حوزۀ معنایی احسان فردی. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 7(1)، 57-104.
مکارم شیرازى، ناصر (1371). تفسیر نمونه (28ج) (چاپ 10). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
میبدى، احمد بن محمد (1371). کشف الأسرار و عدّة  الأبرار (10ج) (چاپ 5). تهران: امیرکبیر.