مبانی ضعف بینشیِ انسان و اصول و روش‌های تربیتیِ اصلاح آن در قرآن کریم

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد تاریخ و فلسفۀ آموزش‌وپرورش، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

2 استادیار گروه فلسفۀ تعلیم‏ و تربیت، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

چکیده

حقیقت‌جویی و طلب دانش از ویژگی‌های ذاتی و فطریِ بشر است که براساس موقعیت او و میزان بهره‌مندی‌اش از پرورش، به صورت‌های متفاوت در وجودش رشد می‏ کند. شدت و ضعف این ویژگی بر بینش افراد اثر می‌گذارد و مسئله‌ای قابل بررسی است. بسیاری از شاخصه‌های رفتاری نیز در بینش انسان‌ها ریشه دارند. تحقیق حاضر به‌منظور تبیین مبانی ضعف بینشیِ انسان، و اصول و روش‌های تربیتیِ اصلاح آن براساس قرآن کریم صورت گرفته است. این پژوهش به‏ لحاظ رویکرد درزمرۀ پژوهش‌های کیفی قرار دارد و برای انجام‌دادن آن از روش تحلیلی با به‏ کارگیری روش تحلیل مضمون استفاده کرده‌ایم. جامعۀ مطالعاتیِ تحقیق، مشتمل بر نمونه‌هایی از آیات مرتبط با ضعف بینشیِ انسان بوده است. برای پاسخ‏گویی به سؤال‌ها داده‌های اولیه را کدگذاری کردیم و طبقه ‏بندی مضامین پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر را در سه محور مبانی، اصول و روش‌ها انجام دادیم. طبق یافته‌های پژوهش، درحوزۀ مبانی ضعف بینشی، پنچ مبنا به‌دست آمد: ضعف قوای علمی از تولد تا پیری، تقلید کورکورانه، شرک‌ورزیدن به خداوند متعال، شک‌کردن به قرآن و تردیدداشتن در واقعی‌بودنِ عذاب‌های الهی. درحوزۀ اصول، پنج اصل، شامل ارتقای سطح معرفت متناسب با ظرفیت یادگیرنده، بصیرت، تعقل، تفکر و عدالت‌ورزی تعیین شد. درحوزۀ روش نیز هفت روش تربیتی، شامل گفت‌وشنود، بیان داستان‌های اخلاقی و ضداخلاقی، توجه‌دادن به منابع هوشیارکننده، تدبیر، تعلیم حکمت، تلاوت قرآن کریم توأم با تأمل در آن و انذار دربارۀ مرگ شناسایی شد. براساس نتایج پژوهش، مبانی مذکور، خاستگاه اصول یادشده هستند و از اصولی که برشمردیم، روش‌های تربیتی استخراج شده‌اند که در شناخت و تسریع اصلاح ضعف‌های بینشی، مؤثرند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم (1389). (علی مشکینی اردبیلی، مترجم). تهران: مرکز طبع و نشر قرآن ج. ا. ا.
ابن‏منظور، محمد بن مکرّم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
ابوالمعالی الحسینی، خدیجه (1392). تحلیل کیفیِ متن: استقرا/ قیاس. دوفصلنامۀ پژوهشی مطالعات معارف اسلامی و علوم تربیتی، 1(1)، 100-183.
اخوان الصفا (1405ق). رسائل اخوان الصفا و خلّان الوفاء. قم: مرکز نشر مکتب الإعلام الإسلامی.
اشعری، زهرا؛ باقری، خسرو؛ و حسینی، افضل السادات (1391). بررسی مفهوم، اصول و روش‌های تربیت معنوی ازدیدگاه علامه طباطبایی. دوفصلنامۀ تربیت اسلامی، 7(15)، 89-112.
امیدی، محمود؛ و فضـل‌اللهی قمشی، سیف‌الله (1394). پژوهشی در اصول و روش‏های تربیت اخلاقی
کودکان ازدیدگاه امام علی (ع) و ژان ژاک روسو. فصلنامۀ اخلاق، 5(19)، 37-63.
باقری، خسرو (1399). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی مدرسۀ برهان.
بخت‌نما، نرگس (1394). مَثَلهای قرآنی، با مروری بر کلام علی (ع) و فاطمه (س). قم: مرکز نشر هاجر.
بهشتی، سعید (1389). تأملات فلسفی در تعلیم‏وتربیت. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
جاحظ، عمرو بن بحر (1384). الحیوان. قاهره: شرکة مطبعة مصطفی البابی الحلبی.
جعفری، نرگس؛ سلحشوری، احمد؛ و فیاض، ایران‌دخت (1400). تدوین الگوی مفهومیِ خودآگاهی مبتنی‏بر اندیشه‌های شهید مطهری (ره). فرهنگ مشاوره و رواندرمانی، 12(48)، 1-24.
حاجی‌بابائیان امیری، محسن (1388). روش‏های تربیت اخلاقیِ کاربردی در اسلام با تأکید بر دورۀ نوجوانی و جوانی. تهران: سروش.
خسروشاهی، الهام سادات (1395). بررسی آرا و اندیشههای انسانشناسی آیتالله جوادی آملی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد)، دانشگاه قرآن و حدیث، پردیس تهران.
داودی، محمد (1391). سیرۀ تربیتیِ پیامبر (ص) و اهلبیت (ع): تربیت اخلاقی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
دلشاد تهرانی، مصطفی (1393). سِیری در تربیت اسلامی. تهران: دریا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دار العلم- الدار الشامیة.
رضازاده، نیلوفر؛ و شاهرودی، فاطمه (1391). جستاری بر انواع تمثیل در مَثَل‌ها و قصه‌های قرآن کریم. معرفت،21(180)، 57-68.
رضانیا، حمیدرضا (1393). تفکر عقلی در کتاب و سنت. قم: جامعة المصطفی االعالمیة.
ستوده‌نیا، محمدرضا (1387). بصیرت در قرآن با تکیه بر آیۀ 108 سورۀ یوسف. مطالعات قرآن و حدیث، 2(2)، 141-174.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1373). مجموعۀ مصنفات (چاپ 2). تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (بی‌تا). حکمة الإشراق. بی‌جا: بی‌نا.
شریفی، عنایت‌الله (1393). درسنامۀ اخلاق اسلامی: مبانی و مفاهیم. قم: نشر معارف.
شریفی، مرضیه (1393). نقش سختیها در تکامل انسان ازدیدگاه قرآن. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.
شورای عالی آموزش‏وپرورش (1390). مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم‏وتربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران.
شیرخانی، حسین (1396). بررسی تطبیقی فلسفۀ اصالت بشر و برخی مباحث وجودی ازدیدگاه مولانا و سارتر. نهمین همایش ملی پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1360). تفسیر المیزان. قم: دار الکتب الإسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین؛ و سید علوی، ابراهیم (1390). علی و فلسفۀ الهی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ظریف‌منش، حسین (1400). منشور تربیتی اسلام، برگرفته از وصیتنامۀ امیرالمؤمنین به امام حسن مجتبی (ع). قم: زمزم هدایت.
عابدی جعفری، حسن؛ تسلیمی، محمدسعید؛ فقیهی، ابوالحسن؛ و شیخ‌زاده، محمد (1390). تحلیل مضمون و شبکۀ مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. اندیشۀ مدیریت راهبردی، 5(2)، 151-198.
فتح‌علی، محمود؛ مصباح، مجتبی؛ و یوسفیان، حسن (1390). فلسفۀ تعلیم‏وتربیت اسلامی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی مدرسۀ برهان.
فیض کاشانی، ملامحسن (1399). التفسیر الصافی. بیروت: مؤسسة الأعلمی.
قرائتی، محسن (1383). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن.
کلینی، محمد بن یعقوب؛ و استادوَلی، حسین (1393). اصول کافی. قم: دارالثقلین.
مردانی نوکنده، محمدحسین (1393). ارائۀ بینش و جهان‌بینیِ متعالی در حکایت‌های تربیتیِ قرآن. پژوهشنامۀ معارف قرآنی، 5(16)، 31-55.
مشایخی راد، شهاب‌الدین (1388). اندیشههای تربیتی استاد مرتضی مطهری (ره). قم: دفتر عقل.
مکارم شیرازی، ناصر (1380). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مکارم شیرازی، ناصر (1381). یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
واحدی، مریم؛ و غریبی ممسنی، فریده (1394). واکاوی اصول و روش‏های تربیت اخلاقی ازمنظر علامه محمدتقی جعفری. فصلنامۀ علمی- ترویجی اخلاق، 5(19)، 83-106.
یوسف‌پور، احمد (1397). تربیت برتر در دامن شریعت. تهران: نشاء.