چارچوب مفهومی تربیت اجتماعی: مطالعه‌ای نظام‏‌مند

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه امام صادق (ع)، پردیس خواهران، تهران، ایران .

2 استادیار گروه معارف اسلامی و علوم تربیتی، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران.

3 دانشیار گروه معارف اسلامی و علوم تربیتی، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران.

چکیده

هدف از پژوهش حاضر، بررسی تحقیق­‌های صورت‏‌گرفته درحوزۀ تربیت اجتماعی با ملاک‌­های معیّن برای به‌‏دست‏‌دادن چارچوبی مفهومی دربارۀ این موضوع بود. به منظور انجام پژوهش از روش مرور نظام‏‌مند استفاده شد. جامعۀ پژوهش از چهار پایگاه معتبر و مشهور داخلی درحوزۀ علوم انسانی (گنج، انسانی، جهاد دانشگاهی و علم‌­نت) به‏‌دست آمد که مشتمل بر 784 پژوهش در قالب پایان نامه و مقاله بود. بدین صورت که طی فرایندی نظام‌­مند، 61 اثر انتخاب شدند؛ سپس در مرحلۀ تجزیه‌­وتحلیل، با استفاده از روش مطالعۀ دامنه، توصیف و دسته‌­بندی پژوهش‌های منتخب درحیطۀ تربیت اجتماعی صورت گرفت و حجم مطالعات و مضامین اصلی حیطۀ موضوعی نشان داده شد. پس‏‌از آن، از روش شبکۀ مفهومی از اطلاعات که از انواع پژوهش‌های فراترکیب است، استفاده گردید. یافته‌­های تحقیق، شامل چهار مؤلفۀ کلی تشکیل­دهندۀ مفهوم تربیت اجتماعی «روابط انسانی مبتنی‏بر اخلاق الهی» با دو شاخص عدالت و احسان؛ «مواجهۀ خردمندانه با میراث فکری _ فرهنگی و مسائل اجتماعی»، «وفاق حق‌محور» و «مشارکت اجتماعی» بود. هر یک از این چهار مؤلفه کلی دارای زیرمؤلفه‌هایی در سه حیطۀ شناختی، انگیزشی و رفتاری بوده که رابطۀ آن‌ها با یکدیگر در قالب یک مدل ارائه گردید در بخش توصیفی نیز به‏‌لحاظ دقت‌های موضوعی، توجه به بحث جنسیت، نقش پدر و مادر در این‏‌گونه تربیت و همچنین شناخت جریان‌های دارای تقابل با حق برای این نوع تربیت ضرورت دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم (محمدمهدی فولادوند، مترجم).
ابن‌­بابویه، محمد بن علی (1352). ترجمة الخصال (مدرس گیلانی، مترجم). تهران: جاویدان، نسخۀ الکترونیک.
احمدپناهی، علی (۱۳۹۴). بررسی ظرفیت‌های مادران در تربیت اجتماعی فرزندان با تکیه بر یافته‌های دینی و علم. اسلام و علوم اجتماعی، 7(14)، 93-113.
اسلامی، ادریس؛ احمدآبادی ارانی، نجمه؛ محمودی، آزاد؛ و رشیدی، حسن (1397). اهداف تربیت اجتماعی ازمنظر سه رویکرد جامع‌ه­شناختی کلان­نگر، خُردنگر و تلفیقی. اندیشه‌های نوین تربیتی، 14(4)، 125-164.
اسماعیلی‌فر، سیده مهسا (1390). روش‌های تربیت اجتماعی ازدیدگاه نهج البلاغه. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه علوم حدیث، تهران، ایران.
افخمی اردکانی، محمدعلی؛ و بهشتی، سعید (۱۳۸۶). تبیین مبانی و اصول تربیت اجتماعی در نهج البلاغه. تربیت اسلامی، 2(21و22).
افکاری، فرشته (1393). نقد و بررسی رویکردهای تربیت اخلاقی در دورۀ ابتدایی در کتاب‌های درسیِ بخوانیم، بنویسیم، قرآن، هدیه‌های آسمان، تعلیمات اجتماعی و طراحی الگوی برنامۀ درسی. (رسالۀ دکتری). دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
اناری­نژاد، عباس؛ و مرزوقی، رحمت‏‌الله (۱۳۸۶). تربیت اجتماعی ازمنظر نهج البلاغه. تربیت اسلامی، 2(4)، 192-163.
انصاری، مریم (1391). تحلیلی بر تجربۀ زیبایی‌شناسی جان دیویی به‌منظور پیشنهاد الگوی تجربۀ زیباشناسانه در تربیت اخلاقی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
باقری، خسرو (1377). مبانی و شیوه‌های تربیت اخلاقی (نقد تطبیقی علم اخلاق و روان شناسی معاصر). تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چ1.
باقری، خسرو (۱۳۷۹). اصول تربیت اجتماعی در اندیشۀ امام علی (ع). تربیت اسلامی، (4)، 385-425.
باقری، خسرو؛ و سجادیه، نرگس (۱۳۸۴). عاملیت آدمی ازدیدگاه ریچارد رورتی و پیامدهای آن در تربیت اجتماعی. فصلنامۀ نوآوری­‌های آموزشی، 4 (۱۳)، 111-132.
بیرونی کاشانی، راضیه؛ باقری خسرو؛ و زیباکلام مفرد، فاطمه (1391). تبیین عناصر فلسفۀ اخلاقی- اجتماعی ابن‏‌سینا و دلالت­‌های آن در تربیت اخلاقی، پژوهش‌نامه مبانی تعلیم و تربیت، 2 (2).
برزیده، حمیرا؛ محمودنیا، علیرضا؛ قائدی، یحیی؛ و ضرغامی، سعید (۱۳۹۵). الگوی پیشنهادی برنامۀ درسی تربیت اجتماعی اسلامی در دورۀ متوسطه: رویکردی هنجارین. پژوهشنامۀ مبانی تعلیم‌‏وتربیت، 6(2)، 127-107
بهشتی، سعید؛ و شکری‏نیا، محمدعلی (۱۳۹۰). جایگاه طبیعت در تربیت انسان ازدیدگاه قرآن کریم. پژوهش در مسائل تعلیم‌‏وتربیت اسلامی، 19(12)، 9-37.
جان­نثاری، حسین‏‌علی؛ و واعظی، حسین (۱۳۹۶). جایگاه اخلاق در تربیت اجتماعی ازمنظر قرآن کریم. پژوهش دینی، 17(35)، 67-84.
جان­نثاری، حسین‏‌علی؛ و واعظی، حسین (۱۳۹۸). نقش الگوهای اخلاقی در تربیت اجتماعی ازمنظر قرآن کریم. علوم قرآن و حدیث، 51(103)، 75-96.
جباری­‌فر، تقی؛ و امراللهی، مرضیه (بی­تا). مبانی، اصول و روش­های تربیت اجتماعی ازدیدگاه نهج البلاغه. (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه یزد، یزد، ایران.
جعفری هرندی، رضا؛ نجفی، حسن (۱۳۹۸). تربیت اجتماعی و سیاسی به‌‏روایت کتاب‌های درسی دورۀ دوم متوسطۀ نظری ایران: اهداف تربیت اجتماعی دورۀ متوسطه. مطالعات برنامۀ درسی ایران، 14(52)، 159-184.
جوادی آملی، عبدالله (1391). مفاتیح الحیاة (محمدحسین فلّاح‌­زاده، یدالله مقدسی، سید کمال­‌الدین عمادی، محمود لطیفی و جعفر آریانی، محققان و تنظیم‏‌کنندگان) (چاپ 39). قم: مرکز نشر اسراء.
حاج‌کاظمی، اکرم (1392). تبیین آسیب‌شناسی تربیت اجتماعی ازدیدگاه قرآن و روایات. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه اراک، اراک، ایران.
حسینی، مهرداد؛ ایمانی، محسن؛ و سجادی، مهدی (1380). اصول و روش‌های تربیت اجتماعی ازدیدگاه امام خمینی (ره). (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
حسینی‌زاده، علی؛ و موسوی، سمیه سادات (1397). بررسی و تحلیل مبانی تربیت اجتماعی با تکیه بر منابع اسلامی. مطالعات قرآنی نامه جامعه، 5 (127).
خسروی مراد، لیلا؛ و فیضی، زهرا (1400). مرور نظام­‌مند پژوهش‌های قرآنی مرتبط با تربیت اجتماعی. دوفصلنامۀ علوم تربیتی ازدیدگاه اسلام، 9(17)، 91-65.
دهقانی، مرضیه (1390). طراحی الگوی مطلوب (جایگزین) برنامۀ درسی تربیت اجتماعی برای دورۀ راهنمایی تحصیلی ایران. (رسالۀ دکتری). دانشگاه فردوسی مشهد، خراسان رضوی، ایران.
دیدگاه، زهرا؛ شریعتی، صدرالدین؛ بهشتی، سعید؛ و ایمانی نایینی، محسن (1397). تبیین نقش مسئولیت‌­پذیری در تربیت اجتماعی نوجوانان براساس تفسیر المیزان. نشریۀ فرهنگ مشاوره و روان‏‌درمانی، 9(34)، 27-56.
رهنما، اکبر؛ و ذوالفقاری، زهرا (1395). تربیت اجتماعی دانش‌­آموزان ازمنظر فلسفۀ تربیتی دموکراتیک و ایدئولوژیک (شباهت‌ها و تفاوت‌ها)، هفتمین همایش ملی انجمن فلسفه تعلیم و تربیت ایران، دانشگاه شیراز.
زنگانه، ابوالفضل (1393). ارزیابی مؤلفه‌های تربیت اجتماعی دانش‌آموزان دورۀ متوسطه براساس ابعاد اجتماعی سند تحول بنیادین آموزش­‌وپرورش ازدیدگاه دبیران شهرستان علی‌آباد کتول. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
ساجدی، ابوالفضل؛ و شریف حیدری، محمد (۱۳۹۲). موانع تربیت اجتماعی کودکان در خانواده‌های امروزی. معرفت، 22(194)، 115-133.
ساجدی، ابوالفضل؛ و کوشا، غلام‏حیدر (۱۳۹۲الف). چیستی، چرایی و چگونگی تربیت اجتماعی بزرگ‏سالان در خانواده (فرزندپروری). اخلاق، 3(12)، 9-51.
ساجدی، ابوالفضل؛ و کوشا، غلام‏حیدر (1392ب). شاخص‌های روش تربیت سیاسی- اجتماعی در ساحت خانواده. مرکز بررسی‌های استراتژیک، طرح پژوهشی.
سبحانی‏‌نژاد، مهدی؛ و رضایی فراهانی، منیره (۱۳۹۰). ماهیت تربیت اجتماعی ازدیدگاه امام علی (ع). پژوهش در مسائل تعلیم‏‌وتربیت اسلامی، 19(13)، 9-33.
سبحانی‌نژاد، مهدی؛ و شایسته، اقدس (1391). استخراج چارچوب مؤلفه‌های مفهومی تربیت اجتماعی از سیره پیامبر اعظم (ص) و ملاحظات بهره‌گیری در عناصر تربیتی، همایش ملی پیامبر اعظم(ص)، تهران: دانشگاه شاهد.
سلطانی رنانی،  (۱۳۹۲). تربیت اجتماعی و پایه‌های اخلاقی آن در قرآن ازدیدگاه علامه طباطبایی. اخلاق، 3(12)، 235-260.
شفیعی، فاطمه‏‌صغری؛ دیالمه، نیکو؛ و حاجی‏‌حسینی، لیلا (1400). واکاوی کارکرد رهبری مدیران آموزشی در تربیت دختران با تأکید بر آموزه‌های اسلامی. (پایان­‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه امام صادق (ع): پردیس خواهران، تهران، ایران.
شفیعی دستگردی، زهره (1392). تبیین تربیت اجتماعی ازمنظر علامه محمدتقی جعفری. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
شمس‌الدینی، فاطمه (1392). بررسی مبانی، اصول و روش‌های تربیت اخلاقی ازدیدگاه امام صادق (ع). (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
صادقی، گودرز (1388). تبیینی از اصول و شیوه‌های تربیت اجتماعی در نظام تعلیم‏وتربیت اسلامی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). مرکز پیام نور تهران، تهران، ایران.
صدر، امام موسی (1397). زن و چالش‌های جامعه درقلمرو اندیشۀ امام موسی صدر (احمد نظام، گردآورنده). تهران: مؤسسۀ فرهنگی- تحقیقاتی امام موسی صدر (نسخۀ الکترونیک در نرم‏افزار فیدیبو).
ضمیری، محمدرضا (۱۳۸۴). تربیت اجتماعی نوجوان ازدیدگاه علوی. فرهنگ کوثر، 7 (59).
طالب­زادۀ نوبریان، محسن؛ کاظمی، اکرم؛ و موسوی، حسین (۱۳۹۱). تأثیر میزان سواد و آگاهی بر نگرش تربیتی مادران دربارة تربیت اجتماعی نوجوانان شهر تهران. مطالعات روان‏شناسی تربیتی، 9(15)، 143-125.
عابدی، منیره؛ نوروزی، رضاعلی؛ و بختیار نصرآبادی، حسن‏علی (۱۳۹۰). تربیت اجتماعی ازدیدگاه فردگرایان و نقد آن براساس دیدگاه علامه طباطبایی. پژوهش در مسائل تعلیم‏وتربیت اسلامی، 19(12)، 63-39.
عابدی، منیره؛ و نیلی، محمدرضا (۱۳۹۲). بررسی تحلیلی اهداف تربیت اجتماعی آموزش­وپرورش ایران و مقایسۀ آن با دیدگاه‌های علامه طباطبایی. تربیت اسلامی، 8(16)، 79-100.
عارفی­فر، الناز؛ ایمانی نایینی، محسن؛ و صادق‏زادۀ قمصری، علیرضا (1397). تبیین فلسفی و ارزیابی تربیت اجتماعی علم­محور ژاپن براساس نظریۀ اسلامی عمل برای بهبود آموزش مهارت‌های اجتماعی در دورۀ اول متوسطه. (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
عسگری، فریبا (1390). بررسی مبانی، اصول و روش‌های تربیت اجتماعی کودکان در سیرۀ پیامبر اکرم (ص). (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
علم‏الهدی، جمیله (1379). چشم­اندازی به تربیت مدنی ازدیدگاه اسلام. تربیت اسلامی، 1 (1).
علیزادۀ سِدِهی، علی‌اکبر (1394). بررسی جایگاه تربیت اجتماعی در تمدن‌سازی نوین اسلامی ازمنظر پیامبر اکرم (ص). (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
علیشاهی، علی (1394). کارکردهای مؤثر تربیت اجتماعی در جامعه از منظر علامه طباطبایی، معرفت، 24 (208)، 67-80.
عمرانی، مسعود؛ افسردیر، حسین؛ و عمرانی، مرجان سادات (۱۳۹۴). راهکارهای تربیت اجتماعی و عاطفی نوجوانان در قرآن و احادیث. پژوهشنامۀ معارف­قرآنی، 6 (23)، 7-35.
فرّخ‌یار، زهره (1390). عفاف در اخلاق اجتماعی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران.
فرمهینی فراهانی، محسن (بی­تا). طرح پژوهشی تدوین الگوی نظری تربیت سیاسی- اجتماعی (مدنی) برای نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، ناظر علمی: مرتضی منطقی.
قاسمی، سعیده؛ سجادی، مهدی؛ و ایمانی، محسن (۱۳۹۴). تربیت اجتماعی زیبایی­شناسانه، پارادایمی بدیل برای نظام تربیت اجتماعی جُزم­گرا. تحقیقات فرهنگی ایران، 8(2)، 165-180.
کریمی، فاطمه (۱۳۹۱). برنامۀ درسی پنهان: تأکید بر تربیت اجتماعی. راهبردهای آموزش، 5 (2)، 130-125.
کوشی، زهرا؛ موسی‏پور، نعمت‏الله؛ محبی، علی؛ و آرمند، محمد (1397). شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های تربیت اخلاقی با رویکرد اجتماعی در دورۀ ابتدایی و ارائۀ مدل مفهومی. مسائل کاربردی تعلیم‏وتربیت اسلامی، 3(2)، 117-142.
محمدی، آزاد؛ باقری نوع‏پرست، خسرو؛ و زیباکلام، فاطمه (۱۳۹۳). اصول و روش‌های تربیت اجتماعی مبتنی‏بر نظریۀ کنش ارتباطی هابرماس. پژوهشنامۀ مبانی تعلیم‏وتربیت، 4(2)، 5-28.
محمدی، مهری (1379). بررسی مقدماتی مفهوم و اهداف تربیت اجتماعی ازدیگاه نهج البلاغه و مقایسۀ آن با مفهوم و اهداف سازگاری اجتماعی ازدیدگاه دانشمندان علوم اجتماعی. تربیت اسلامی، 1 (4)، 424-441.
محمدی روزبهانی، کیانوش (بی­تا). بازخوانی رسالۀ حقوق امام سجاد ازمنظر تربیت اجتماعی. مجموعۀ مقالات همایش امام سجاد (ع).
محمدی لگموج، سیروس (1389). بررسی مبانی، اهداف و روش‌های تربیت اخلاقی ازدیدگاه فیض کاشانی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
محمودی، سیروس؛ و ایمانی­فر، حمیدرضا (۱۳۹۹). تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی ازنظر توجه به اهداف تربیت اجتماعی نظام آموزش­وپرورش جمهوری اسلامی ایران. اسلام و علوم اجتماعی، 12(23)، 263-284.
مذبوحی، سعید (1391). طراحی الگوی مطلوب برنامۀ درسی تربیت اجتماعی مبتنی‏بر قرآن در دورۀ ابتدایی. (رسالۀ دکتری). دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
ملاسلمانی، فرشته (1388). بررسی مبانی و روش‌های تربیت اجتماعی ازدیدگاه امام سجاد (ع) در صحیفۀ سجادیه. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
ملایی، حسن (1392). چشم­انداز‌ تربیت اجتماعی زنان در‌ فرهنگ ‌مهدویت. فصلنامه مهدویت، 2 (5)، 69- 93.
منصورنژاد، محمد (1385). درآمدی بر تربیت اجتماعی در سیرۀ معصومین (ع). پژوهش‌های تربیت اسلامی، 1 (1)، 7-41.
منصورنژاد، حمیده؛ کشاورز، سوسن؛ حاجی عبدالباقی، مریم (1390). دلالت‌های تربیت اجتماعی در مدیریت آموزشی با تأکید بر قرآن کریم. (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه امام صادق (ع) پردیس خواهران، تهران، ایران.
منصوری، مریم (1394). الگوی مطلوب مناسبات اجتماعی برمبنای آموزه‌های انسان‌شناختی نهج البلاغه. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
موسی‏زاده، زهره (1397). اصول و راهکارهای رشد و تربیت کودکان با تأکید بر تعلیم‏وتربیت اسلامی: راهنمای عملی والدین و مربّیان، طرح پژوهشی معاونت پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه.
نفیسی مقدّم، شهلا (1392). سلوک اجتماعی زنان در تفسیر المیزان. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران.
نقیب‏زاده، میرعبدالحسین؛ و نوروزی، رضاعلی (1389). تحلیلی بر اهداف تربیت اخلاقی و اجتماعی ازدیدگاه هابرماس با تأکید بر نظریۀ کنش ارتباطی. جامعه‏شناسی کاربردی، 21(1)، 123-142.
نوراللهی، فریبا (1395). تحلیل محتوای برنامۀ درسی مطالعات اجتماعی پایۀ ششم ابتدایی ازمنظر توجه به تربیت اخلاقی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.
نوربخش ولاشدی، اسماعیل، ماشینچی، علی اصغر، و رنجبر، مختار. (1399). طراحی الگوی تربیت اجتماعی از منظر قرآن و سنت بر اساس نظریه داده بنیاد. مطالعات اسلامی در حوزه سلامت، 4(4 )، 75-88. SID. https://sid.ir/paper/965666/fa
نوروزی، رضاعلی؛ و عابدی، منیره (۱۳۹۱). مبانی تشکیل جامعه ازمنظر علامه طباطبایی و دلالت‌های آن در تربیت اجتماعی. حکمت اسراء، 4 (12)، 165-196.
نوروزی، رضاعلی؛ و عابدی، منیره (۱۳۹۴). تبیین دیدگاه علامه طباطبایی دربارة شأن اجتماعی انسان و دلالت‌های آن در برنامۀ درسی تربیت اجتماعی. تربیت اسلامی، 10(20)، 163-191.
یزدانی، فتانه؛ عباسی، عفت؛ محمدحسنی، مجید؛ و عسگری، علی (1397). طراحی و اعتبارسنجی الگوی برنامۀ درسی تربیت اجتماعی در دورۀ متوسطه اول با تأکید بر اسناد بالادستی. پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 6 (2)، 95-117.
یزدانی، فریدون؛ محمدی پویا، فرامرز؛ و بیجوَند، زهرا (۱۳۹۸). احصای مصادیق ساحت‌های شش­گانۀ تربیتیِ سند تحول بنیادین آموزش­وپرورش در قرآن کریم. پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، 9(19)،111-87.
Barnett-Page, E.; and Thomas, J. (2009). Methods for the Synthesis of Qualitative Research: A Critical Review. BMC Medical Research Methodology, 9,  Article number: 59 (2009),  9-59.
Chalmers, I.; Hedges, L. V.; and Cooper, H. (2002). A Brief History of Research Synthesis. 2002 Mar, 25(1),12-37. doi: 10.1177/0163278702025001003
Snyder, H. (2019). Literature Review as a Research Methodology: An Overview and Guidelines. Journal of Business Research, 104 (July), 333–339. DOI:10.1016/j.jbusres.2019.07.039.