تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی دورۀ ابتدایی از منظر فضایل سه‌گانۀ اخلاق اسلامی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه آموزش علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی آموزش ابتدایی، دانشگاه فرهنگیان، اراک، ایران.

10.30497/esi.2024.246459.1790

چکیده

هدف این پژوهش تحلیل محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی دورۀ ابتدایی از منظر فضایل سه‌گانۀ اخلاق اسلامی بود؛ به همین منظور، از روش تحلیل محتوای کمی استفاده شد. جامعۀ آماری پژوهش شامل محتوای تمامی کتاب‌های درسی مطالعات اجتماعی دورۀ ابتدایی در سال تحصیلی 03-1402، شامل پایه‌های سوم تا ششم بود و کلِّ جامعه مورد بررسی قرار گرفت. ابزار پژوهش شامل سیاهۀ تحلیل محتوای فضایل سه‌گانۀ اخلاق اسلامی، شامل شجاعت، صداقت و خیرخواهی بود که بر اساس آموزه­‌های اسلامی و تعریف­‌ها و نظرات اندیشمندان مسلمان، دربارۀ فضایل اخلاقی تنظیم شد و روایی آن از طریق روایی محتوایی و پایایی آن از طریق روش اسکات با 42/91 درصد، محاسبه شد. برای تجزیه‌وتحلیل داده از آمار توصیفی و روش آنتروپی شانون استفاده شد. در این پژوهش، مؤلفۀ شجاعت اخلاقی از زیر­مؤلفه‌های شجاعت با بار اطلاعاتی 99/0 و ضریب اهمیت 46/0، بیشترین میزان توجه و مؤلفۀ صداقت گفتاری از زیر­مؤلفه‌های صداقت با بار اطلاعاتی 03/0 و ضریب اهیمت 2/0، کمترین میزان توجه را به خود اختصاص داده­‌اند؛ همچنین نتایج نشان داد که مؤلفۀ انفاق، از زیر­مؤلفه‌های خیرخواهی، دارای فراوانی صفر در تمامی کتاب­‌های مطالعات اجتماعی در تمامی پایه‌­های دورۀ ابتدایی است؛ بنابراین می‌­توان نتیجه گرفت که به فضایل سه‌­گانۀ اخلاق اسلامی به­‌طورِ متوازن توجه نشده است. بازنگری در طراحی و سازماندهی کتاب‌های مطالعات اجتماعی دورۀ ابتدایی در جایگاه هدف راهبردی و به‌­کارگیری برنامه‌های مکمل پرورشی با هدف کوتاه جهت جبران خلأهای موجود به متولیان امور آموزشی و پرورشی پیشنهاد می­‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


‌‌‌اسکات، ویلیام (1391). تئوری حسابداری مالی، ترجمۀ علی پارسائیان. تهران: انتشارات ترمه.
افکاری، فرشته (1393). نقد و بررسی رویکردهای تربیت اخلاقی در دوره ابتدایی در کتاب های درسی بخوانیم، بنویسیم، قرآن، هدیه های آسمان، تعلیمات اجتماعی و طراحی الگوی برنامه درسی (رسالۀ دکتری). دانشگاه علامه طباطبایی تهران، ایران.
آذر، عادل (1380). بسط و توسعه روش آنتروپی شانون برای پردازش داده‌ها در تحلیل محتوا، فصلنامه علمی­ـ پژوهشی علوم‌انسانی دانشگاه الزهرا، (37)، 2-16.
ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی (1376). امالی، (محمدباقر کمره­ای، مترجم). تهران: نشر کتابچی.
باقری، خسرو (1377). مبانی شیوه های تربیت اخلاقی. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
توسلی، طیبه و مشیدی، زینب (1400). تحلیل محتوای کیفی متون کتب فارسی مقطع ابتدایی در سال تحصیلی 99-98 بر اساس پرداختن به فضایل سه‌گانه اخلاق اسلامی، تربیت اسلامی، 16 (38)، 103-126.
جوادی آملی، عبدالله (1398). دانش و روش بندگی. تهران: نشر اسرا.
حسنی، محمد و وجدانی، فاطمه (1396). تحلیل محتوای کیفی کتاب‌های مطالعات اجتماعی دورۀ ابتدایی از منظر تربیت اخلاقی، تربیت اسلامی، 12 (25)، 29-54.
رحمانی، عاطفه؛ دانشمند، بدرالسادات و سلطانی، اصغر (1402). بررسی مؤلفه‌های تربیت اخلاقی در کتاب‌های هدیه‌های آسمان دورة ابتدایی، علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 11 (21)، 91-116.
طباطبایی، سید محمدحسین (1364). ترجمه تفسیر المیزان، ج 7 و 38. قم: دفتر انتشارت اسلامی.
عابدینی بلترک، میمنت (1399). بررسی جایگاه تربیت اخلاقی در کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی، مطالعه‌ای از نوع تحلیل محتوا، پژوهش در مسائل تعلیم‌وتربیت اسلامی، 28 (48)، 171-187.
عبدالرحیمیان، شهرزاد و دارابی، شکوفه (1397). تحلیل محتوای کتاب هدیه­های آسمانی پایۀ پنجم ابتدایی از منظر توجه به مؤلفه­های تربیت اخلاقی، مطالعات تربیتی و اجتماعی قرآن و عترت، 1 (2)، 77-88.
عقیلی، سید رمضان (1400). تحلیلی بر وضعیت ارزش‌های اخلاقی در کتب درسی دوره ابتدایی: روش آنتروپی شانون، تربیت اسلامی، 16 (35)، 143-164.
غلام‌پور، میثم؛ قاسمیان، عباس؛ رضایی، مجیب الرحمن و برومند، امید (1398). تحلیل محتوای کتب هدیه­های آسمانی دورۀ دوم ابتدایی براساس مؤلفه­های تربیت اخلاقی، معرفت اخلاقی، 25، 83-93.
محمدی مهر، غلامرضا (1394). روش تحلیل محتوا (راهنمای عملی تحقیق). تهران: انتشارت دانش نگار.
مطهری، مرتضی (1376). مجموعه آثار، (جلد 8 (یادداشت های موضوعی)). تهران: انتشارات صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1381). یک صد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث. تهران: دارالکتب الاسلامه.
مهدوی کنی، محمدرضا (1373). نقطه­های آغاز در اخلاق عملی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
نراقی، احمد بن محمدمهدی (1377). معراج السعاده، (جلد 5). قم: انتشارات هجرت. 
وجدانی، فاطمه و سعیدی، الهام (1400). تأملی در تربیت اخلاقی از طریق ارزیابی همتایان براساس آیات و روایات، علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 9 (16)، 163-139.
Anzai.s (2014). “Values and Value Priorities Underlying Japanese Elementary School Moral Education: Content Analysis of Japanese Elementary-School Moral Books”, Journal of Social Sciences, 5 (4), 359-369.
Bischoff, K. (2016). “The Civic Effects of Schools: Theory and Empirics”, Theory and Research in Education, 14 (1), 91-106.
Jubilee Centre for Character and Virtues (2017). A Framework for Character Education in Schools, Available at: /uobschool.org.uk/wp content/uploads /2017/08/Framework-for-Character-Education-2017-Jubilee Centre.pdf
Shuayb, M., O’Donnel, S., (2017). Aims and Values in Primary Education: England and other countries. London, Cambridge University Press.
Tan. B. Naidu. C. Jamil. A., (2017). “Moral values and good citizens in a multiethnic society: A content analysis of moral education textbooks in Malaysia”, The Journal of Social Studies Research, 22 (81), 41-55.