مبادی رفتار ایثارگرانه در قرآن کریم براساس تفسیر المیزان

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد مدرسی مبانی نظری اسلام، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

3 دانشیار گروه الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

10.30497/esi.2025.247316.1870

چکیده

ایثار از والاترین ارزش‏ها و فضایل اخلاقی- اجتماعی است که علاوه ‏بر رشد معنوی و شخصیتی فرد، منافع جمعی را نیز تأمین کرده و به حل مشکلات اجتماعی و انسجام جامعه کمک می‌کند. باوجود اینکه تاکنون، آثار و فواید ایثار به ‏میزانی نسبتاً زیاد بررسی شده، شناخت رفتار ایثارگرانه هنوز نیازمند به بررسی دقیق است. هدف از پژوهش حاضر، تبیین مبادی رفتار ایثارگرانه براساس آیات قرآن کریم و تفسیر المیزان است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است. در این پژوهش 26 واحد تحلیل (آیات منتخب) در تفسیر المیزان بررسی تحلیلی شده ‏اند. مبادی شناختی و عاطفی- گرایشی به ‏دست ‏آمده، هرکدام در شش محور (شناخت‏ها و عواطف به خدا، خود، زندگی دنیا، حیات اخروی، دیگران و رفتار ایثارگرانه) دسته‏بندی و تحلیل شدند؛ همچنین التزام عملی به ‏عنوان یکی از دیگر مبادی بررسی و مشخص شد وجود صفات ایمانی مانند خیرخواهی، صداقت، وفای به عهد و صبر نیز صدور رفتار ایثارگرانه را تسهیل می‏کنند. درنهایت، تمام موارد به‏ دست ‏آمده ذیل مفهوم ایمان جای گرفت. دیگر یافتۀ تحقیق پیشِ‏روی آن است که تحقق‏یافتن این وضعیت به طهارت نفسانی اولیه (نبودن موانع نفسانی همچون تکبر، برتری‏طلبی و سرکشی) نیازمند است که خضوع دربرابر حق را امکان‏پذیر می‏ کند. این تحقیق نشان می‏دهد رفتار ایثارگرانه، پیچیده و نشئت ‏گرفته از مبادی چندگانه است و برنامۀ تربیتی برای پرورش ایثار باید با توجه به مبادی این رفتار به‏ صورت دقیق طراحی شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
آقامحمدی، جواد (1398). واکاوی مؤلفه‌های ایثار اجتماعی در آموزه‌های قرآنی و تعیین جایگاه آن‌ها در اسناد تحولی آموزش‏وپرورش ایران. پژوهشنامۀ فرهنگ و رسانه (نامۀ فرهنگ و ارتباطات)، 3(2)، 45-76.
ابن‏منظور، محمد بن مکرّم (1416ق). لسان العرب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بهرامی، محمد (1395). تحلیل فرایند فداکاری حداکثری در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس. (پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1383). غرر الحکم و درر الکلم (جلد 1). قم: دارالحدیث.
تهرانی، مجتبی (1389). اخلاق الهی (جلد 26). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
تهرانی، مجتبی (1400). سخاوت و ایثار. تهران: مؤسسۀ فرهنگی- پژوهشی مصابیح الهدی.
جوادی آملی، عبدالله (1387). تفسیر انسان به انسان. قم: نشر اسراء.
چلبی، مسعود (1375). جامعه‏شناسی نظم: تحلیل و تشریح نظم نظری اجتماعی. تهران: نشر نی.
حبیب‏زادگان،زهرا (1396). مبانی فلسفی ایثار و دلالت‏های تربیتی آن ازمنظر اسلام. (پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.
حسنی قره‏تپه، فاطمه (1400). بررسی معناشناسی واژۀ «ایثار» در نهج البلاغه برمبنای نظریۀ معناشناسی ساخت‏گرا. (پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
خبازیان قراملکی، جواد؛ و شجاعی، محمدصادق (1397). تحلیل روان‏شناختی ایثار در منابع اسلامی. اسلام و پژوهش‏های روان‏شناختی، 14(2)، 7-19.
خرمشاهی، بهاءالدین (1377). دانشنامۀ قرآن و قرآن‏پژوهی (جلد1). تهران: دوستان ناهید.
خسروی، رقیه (1391). مفهوم و مراتب عدل ازدیدگاه علامه طباطبایی. (پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
خوانساری، محمدامین (1403). دلایل هنجارین ایثار و ازخودگذشتگی در اخلاق وحیانی. فصلنامۀ اخلاق وحیانی، 2(33)، 77-97.
راغب اصفهانی، حسین بن احمد (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. دمشق: دار العلم.
رفیعی، علی (1394). معناشناسی واژگان اخلاقی در قرآن کریم (ایثار، اخلاص، استغفار، اِنابه، بِرّ، رحمت، سلام، شکر). (رسالۀ دکتری). دانشگاه فردوسی مشهد، خراسان رضوی، ایران.
روانستان، علی‌محمد (1386). فرهنگ ایثار و شهادت در نهج البلاغه و تأثیر آن بر مثنوی معنوی. (پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه شیراز، فارس، ایران.
سلیمانی، عبدالرحیم (1402). چراییِ ایثار اخلاقی در متون مقدس ادیان ابراهیمی. فصلنامۀ علمی- پژوهشی اخلاق‏پژوهی، 6(1)، 5-30.
طباطبایى، سید محمدحسین (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم (جلد 2). تهران: صدرا.
طباطبایى، سید محمدحسین (1374). تفسیر المیزان (سید محمدباقر موسوی همدانی، مترجم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایى، سید محمدحسین (1388). بررسی‏های اسلامی (سید هادی خسروشاهی، به‏کوشش). قم: بوستان کتاب.
طباطبایی، سید محمدحسین (1389). نهایة الحکمة (علی شیروانی، مترجم و شارح). قم: بوستان کتاب.
عباسی، زینب؛ و جوادی، محسن (1396). همدلی به‏مثابۀ دلیلی برای دگرخواهی و نسبت آن با اخلاق ازدیدگاه دنیل بتسون. فصلنامۀ علمی- پژوهشی اخلاق‏پژوهی، 1(3)، 28-50.
عزیزی، بیتا (1393). شناسایی و تحلیل مفهوم ایثار در آیات و روایات، و بررسی آثار تربیتی آن. (پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه شاهد، تهران، ایران.
علیزاده، فرزانه؛ حسینی میرصفی، معصومه السادات؛ و شیرازی، محمدرضا (1400). مروری بر چیستی مفهوم ایثار ازمنظر قرآن و چگونگی آموزش آن با تأکید بر اهداف و محتوای آموزشی. فصلنامۀ پژوهش‏های برنامه‏ریزی آموزشی درسی، 11(2)، 147-160.
علیزاده، مهدی (1389). اخلاق اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.
عمید، حسن (1389). فرهنگ فارسی عمید. تهران: راه رشد.
فلسفی، محمدتقی (1387). اخلاق ازنظر همزیستی و ارزش‏های انسانی. تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
قانع، احمدعلی؛ و عصاره‏نژاد دزفولی، سینا (1396). دلالت‏های نظریۀ «فطرت» در نظام تربیتی اسلام. علوم تربیتی ازدیدگاه اسلام، 5(9)، 64-37.
کلینی، محمد بن یعقوب (1362). الکافی. تهران: کتاب‏فروشی اسلامیه.
مصباح یزدی، محمدتقی (1384). به‌سوی خودسازی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
مصباح یزدی، محمدتقی(1394). اخلاق در قرآن. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
مطهری، مرتضی (1358). بیست گفتار. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1380). تعلیم‏وتربیت در اسلام. قم: صدرا.
مطهری، مرتضی (1386). مجموعۀ آثار. تهران: صدرا.
نراقی، احمد بن محمدمهدی (1378). معراج السعادة. قم: هجرت.
واعظی، احمد (1381). المیزان و پرسش‏های نو: مرزبان وحی و خرد (یادنامۀ علامه سید محمدحسین طباطبایی). قم: بوستان کتاب.
وجدانی، فاطمه (1391). تحلیل مبانی فلسفی تربیت اخلاقی ازمنظر علامه طباطبایی (ره) و ارائۀ الگویی نظری جهت کاهش شکاف میان معرفت و عمل اخلاقی. (رساله دکتری). دانشگاه تریت مدرس، تهران، ایران.
وجدانی، فاطمه؛ ایمانی، محسن؛ اکبریان، رضا؛ و صادق‏زادۀ قمصری، علیرضا (1391). پایه‏های فطری اخلاق در نظریۀ علامه طباطبایی (ره) و اصول تربیتی مبتنی‏بر آن. فصلنامۀ پژوهش درزمینۀ تعلیم‏وتربیت اسلامی، 20(15)، 9-27.