ویژگی های مربّی و متربی در برنامۀ درسی مبتنی‏ بر رهیافت حیات طیبه

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه مدیریت و برنامه ‏ریزی آموزشی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران (نویسندۀ مسئول).

2 دکتری مطالعات برنامۀ درسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

10.30497/esi.2025.246511.1796

چکیده

براساس سند تحول بنیادین آموزش ‏وپرورش، نقش مربّی به‌عنوان هدایت‌کننده و اسوه‌ای امین و بصیر در فرایند تعلیم‌وتربیت، و مؤثرترین عامل در تحقق‏ یافتن مأموریت‌های نظام تعلیم‌وتربیت رسمی کشور اهمیت فراوان دارد. هدف پژوهش حاضر، بررسی ویژگی های مربّی و متربی در رویکرد تعلیم ‏وتربیت مبتنی ‏بر حیات طیبه بوده و مطالعه با بهره‏ گیری از رویکرد پژوهش کیفی و روش تحلیل محتوای کیفی ازنوع استقرایی انجام شده است. در این پژوهش، متون اسلامی (قرآن، نهج البلاغه و صحیفۀ سجادیه) و همچنین اسناد بالادستی موردتوجه بوده و نمونه با استفاده از روش نمونه‏گیری هدفمند انتخاب شده است. برای اعتباریابی داده ‏های کیفی از معیار قابل قبول و معتبربودن استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می ‏دهد مربّی در برنامۀ درسی مبتنی ‏بر رویکرد حیات طیبه، نقش تسهیل گر، هدایت گر و روشنگر را در فرایند تعلیم ‏وتربیت ایفا می ‏کند و عامل و الگوی اخلاقی، معنوی، فکری، علمی و رفتاری به‏ شمار می­ آید. وی ارتباطاتی استعلایی و تعالی‏ بخش با متربیان دارد و از ویژگی محبوبیت و مقبولیت برخوردار است. مربّی کارگزار و اندیشه‏ ورز برای ارتقای صفات حرفه‏ای خود می ‏کوشد. از سوی دیگر، متربی، یادگیرندۀ فعال و اخلاق‏مدارِ دارای نیروی اختیار و مسئولیت‏ پذیر در فرایند تربیت قلمداد می­ شود. نتایج پژوهش بر ایجاد یک دیدگاه جامع و مبتنی ‏بر حیات طیبه درخصوص ویژگی­ های مربّی و متربی با توجه به نقش الگوییِ پیامبران و امامان در شکل‌دهی شخصیت و رفتار انسان‌ها تأکید می‏ کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


مقالۀ پیشِ‏روی از رسالۀ دکتری با عنوان توسعۀ چارچوب برنامۀ درسی با رهیافت حیات طیبه در نظام تعلیم‏وتربیت استخراج شده است.

قرآن کریم (مهدی الهی قمشه‏ای، مترجم). قم: فاطمة الزهرا.
نهج البلاغه (1391). (محمد دشتی، مترجم). قم: آل علی (ع).
صحیفۀ سجادیه (1395). (حسین انصاریان، مترجم). مشهد: آستان قدس.
احمدآبادی، آرزو؛ آراسته، حمیدرضا؛ نوه‏ابراهیم، عبدالرحیم؛ و عباسیان، حسین (1400). سنجش وضعیت موجود نقش‏های پرورشی معلمان مدارس ابتدایی شهر تهران. توسعۀ حرفه‏ای معلم، 6(22)، 77-92.
احمدی سعدی، عباس (1384). درآمدی بر نظریۀ فطرت. پژوهشنامۀ فلسفۀ دین (نامۀ حکمت)، 3(1)، 173-193.
اسکندری، حسین (1393). بررسی اقتدار و مرجعیت مربّیان پرورشی به‏عنوان متولیان تربیت دینی. پنجمین همایش ملی انجمن فلسفۀ تعلیم‏وتربیت ایران (فلسفۀ تربیت دینی و تربیت اخلاقی)، دانشگاه شهید باهنر کرمان.
امام‏جمعه، سید محمدرضا؛ و مهرمحمدی، محمود (1385). نقد و بررسی رویکردهای تدریس فکورانه به‏منظور ارائۀ برنامۀ درسی تربیت معلم فکور. مطالعات برنامۀ درسی، 1(3)، 30-66.
باقری، خسرو (1392). الگوی مطلوب آموزش‏وپرورش در جمهوری اسلامی. تهران: مدرسه.
باقری کراچی، امین؛ زارع شیبانی، کوروش؛ و ضیایی‏نژاد، پگاه (1402). چالش‌های آموزش اخلاق اسلامی به دانش‌آموزان در دورۀ ابتدایی. علوم تربیتی ازدیدگاه اسلام، 11(23)، 67-93.
بصیری، بتول؛ نصر، احمدرضا؛ میرشاه‏جعفری، سید ابراهیم؛ و مهرمحمدی، محمود (1393). واکاوی و تبیین نیازهای فرهنگی, تربیتی و اجتماعی اعضای هیئت‏علمی دانشگاه فرهنگیان درراستای تحقق اهداف سند تحول بنیادین آموزش‏وپرورش درحوزۀ فرهنگ. دین و ارتباطات، 21(2)، 104-71.
بلیک مور، ساراجین؛ و فریث، یوتا (1394). مغر یادگیرنده: درس‏هایی برای آموزش‏وپرورش (سید کمال خرازی، مترجم). تهران: سمت.
جاویدان، لیدا؛ علی‏اسماعیلی، عبدالله؛ و شجاعی، علی‏اصغر (1397). تدوین الگوی ویژگی‏ها و شایستگی‏های معلمی براساس اسناد بالادستی آموزش‏وپرورش. پژوهش در نظام‌های آموزشی، 12(ویژه‌نامه)، 1123-1136.
جوادی آملی، عبدالله (1378). فطرت در قرآن: تفسیر موضوعی قرآن کریم (جلد 12). قم: نشر اسراء.
حلاجی، محسن (1401). واکاوی دلالت‌های اسناد بالادستی دانشگاه فرهنگیان بر ویژگی‌های معلم. مطالعات آموزشی و آموزشگاهی، 11(2)، 221-246.
دبیرخانۀ شورای عالی آموزش‏وپرورش (1390الف). سند برنامۀ درسی ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران.
دبیرخانۀ شورای عالی آموزش‏وپرورش (1390ب). مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم‏وتربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران. تهران.
دیمه‏کار حقیقی، فرزانه (1401). توسعۀ چارچوب برنامۀ درسی مبتنی‏بر حیات طیبه در نظام تعلیم‏وتربیت عمومی. (رسالۀ دکتری). دانشگاه شیراز، فارس، ایران.
راسول، ویلیام جی.؛ و گریبر، جیم ام. (1396). مبانی آموزش مبتنی‏بر شایستگی (مرتضی طاهری، مترجم). تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
رزی، جمال؛ و امام‏جمعه، سید محمدرضا (1393). معلم اثربخش، پدیده‏ای مغفول در بهبود کیفیت یاددهی- یادگیری دورۀ ابتدایی. نخستین همایش ملی علوم تربیتی و روان‏شناسی، مرودشت، شرکت اندیشه‏سازان مبتکر جوان.
رزی، جمال؛ امام‏جمعه، سید محمدرضا؛ و احمدی، غلام‏علی (1396). استخراج ابعاد معلمان اثربخش به‌منظور ارائۀ چهارچوب مفهومی آموزش و تربیت‌معلم اثربخش و اعتباربخشی آن. مطالعات سیاست‏گذاری تربیت معلم (پژوهش در تربیت معلم)، 1(1)، 13-46.
رستمی، الهه (1397). کارآمدی گروهی معلم، خودکارآیی معلم و رضایت شغلی او دربین معلمان زبان ایرانی: نقش واسطه‏ای تعهد حرفه‏ای معلم. (پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه کردستان، کردستان، ایران.
ستاری، علی (1397). اصول تربیت براساس مبانی انسان‏شناختی و ارزش‏شناختی حکمت متعالیه. فصلنامۀ تربیت اسلامی، 13(27)، 141-166.
شریعتمداری، علی (1388). اصول و فلسفۀ تعلیم‏وتربیت. تهران: امیرکبیر.
صحراکار، سهیلا؛ عباباف، زهره؛ و حسینی، سید محمدحسین (1396). مدل پذیرش نگرانی‏محور برای بررسی نگرانی معلمان و کارکنان آموزشی دربرابر تغییرات آموزشی. مجموعۀ مقالات همایش روان‏شناسی دانشگاه شیراز.
صفایی مقدّم، مسعود؛ رحمانی، بهاءالدین؛ پاک‏سرشت، محمدجعفر؛ و مرعشی، سید منصور (1395). مبانی و اصول اخلاق اسلامی: ارتباط معلم با دانش‏آموزان. پژوهشنامۀ مبانی تعلیم‏وتربیت، 6(1)، 23-45.
ضیایی‏مهر، علی؛ و حلاجی، محسن (1395). توصیف و تحلیل نظرات معلمان زن دورۀ دوم متوسطۀ آموزش‏وپرورش شهر تهران از نقش‏های تربیتی خود و میزان هم‏پوشانی آن با انتظارات برنامۀ درسی ملی. فصلنامۀ علمی- پژوهشی تعلیم‏وتربیت، ۳۲(۳)، ۳۳-۵۵.
طباطبایی، سید محمدحسین (1388). بررسی‏های اسلامی (جلد 2) (چاپ 2). قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
طهماسب‏زادۀ شیخلار، داود؛ و علم‏الهدی، جمیله (1398). ظرفیت‏های برنامۀ درسی در مواجهه با تعلیم آموزه‏های دینی با الهام از رویکرد زیبایی‏شناسی. علوم تربیتی ازدیدگاه اسلام، 7(12)، 5-24.
غفوری‏نژاد، محمد (1389). آیۀ فطرت و نظریۀ توحید و دین فطری: رهیافت تاریخی. نقد و نظر، 14(55)، 63-85.
فخیم‏پور، مریم سادات؛ شفیعی سروستانی، مریم؛ محمدی، مهدی؛ شمشیری، بابک؛ و جهانی، جعفر (1402). محتوای برنامۀ درسی آموزش شایستگی‌های دوست‏داشتنی‌ترین خویشتنِ معلمان: مطالعۀ فراترکیب. مطالعات برنامۀ درسی، 18(70)، 177-210.
فرمهینی فراهانی، محسن؛ حسینایی، فاطمه؛ عطایی، فاطمه؛ و مهدوی، مرضیه (1393). بازنمایی: بررسی نقش معلم در تربیت دینی دانش‏آموزان براساس آموزه‏های اسلامی. پنجمین همایش ملی انجمن فلسفۀ تعلیم‏وتربیت ایران (فلسفۀ تربیت دینی و تربیت اخلاقی)، دانشگاه باهنر کرمان.
فروغی ابری، احمدعلی؛ سلیمی، قربان‏علی؛ و گودرزی، اکرم (1386). مبانی نظری و اصول مدیریت با نگرش نوین. اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی.
گل‏صنم‏لو، محمد؛ نعیمی، ابراهیم؛ خورسندی طاسکوه، علی؛ و شریعتی، سید صدرالدین (1400). طراحی الگوی معلم خوب با تکیه بر سند تحول بنیادین آموزش‏وپرورش. مطالعات راهبردی بسیج، 24(90)، 179-222.
گوتک، جرالد ال. (1401). مکاتب فلسفی و آرای تربیتی (محمدجعفر پاک‏سرشت، مترجم). تهران: سمت.
مرزوقی، رحمت‏الله (1400). پارادایم­های علم و نظر در برنامۀ درسی: تحلیلی بر فلسفه و نظریه‏پردازی در رشتۀ مطالعات برنامۀ درسی. تهران: آوای نور.
مرزوقی، رحمت‏الله (1403). مبانی نظری تعلیم‏وتربیت اسلامی. شیراز: علوم انسانی اسلامی.
مطهری، مرتضی (1373). فطرت. تهران: نشر صدرا.
معین، محمد (1399). فرهنگ معین (چاپ 3). تهران: زرین.
مهدوی هزاره، منصوره؛ ملکی، حسن؛ مهرمحمدی، محمود؛ و عباس‏پور، عباس (1395). حیات طیبه، چشم‏اندازی برای تربیت کودکان: ارائۀ چارچوب مفهومی برای تبیین ویژگی‏های معلم دورۀ ابتدایی. پژوهش در مسائل تعلیم‏وتربیت اسلامی، 24(30)، 139-167.
مهرمحمدی، محمود (1401). بازاندیشی فرایند یاددهی- یادگیری (چاپ 5). تهران: مدرسه.
یوسف‏زاده، محمدرضا؛ محبی، علی؛ و شاه‏مرادی، مرتضی (1395). تدریس کیفی در آموزش عالی. تهران: دانشگاه علوم انتظامی.
Altan, S.; Lane, J. F.; and Dottin, E. (2019). Using Habits of Mind, Intelligent Behaviors, and Educational Theories to Create a Conceptual Framework for Developing Effective Teaching Dispositions. Journal of Teacher Education, 70(2), 169-183.
Elo, S.; and Kyngäs, H. (2008). The Qualitative Content Analysis Process. Journal of Advanced Nursing, 62(1), 107-115.
Humphrey, S. (2016). Academic Literacies in the Middle Years: A Framework for Enhancing Teacher Knowledge and Student Achievement. Routledge.
Kim, S.; Raza, M.; and Seidman, E. (2019). Improving 21st-Century Teaching Skills: The Key to Effective 21st-Century Learners. Research in Comparative and International Education, 14(1), 99-117.
Lancaster, I. (2018). 8 Characteristic of a Great Teacher. Retrieved from: https://www.teachthought.com/pedagogy/8-characteristics-of-a-great-teacher/.
Lungu, M. (2016). The Characteristics of the Model Teacher in the Present Society. Educația Plus, 15(1), 157-169.
McKnight, K. (2015). What Makes an Effective Teacher?. George Mason University. Retrieved from: https://www.pearson.com.
Roehrig, G. H.; Kruse, R. A.; and Kern, A. (2007). Teacher and School Characteristics and Their Influence on Curriculum Implementation. Journal of Research in Science Teaching, 44(7), 883-907.
Saleemi, A. R. (2018). Qualities of a Good Teacher. University of Engineering and Technology, Lahore.
Sheppard, M.; and Levy, S. A. (2019). Emotions and Teacher Decision-Making: An Analysis of Social Studies Teachers’ Perspectives. Teaching and Teacher Education, 77, 193-203.